Η Σχολή της ΒΔ Ελλάδας ή Τοπική Ηπειρωτική Σχολή ή Σχολή των Θηβών, από τον τόπο καταγωγής των τριών επώνυμων ζωγράφων της, του Φράγγου Κατελάνου και των αδελφών Φράγγου και Γεώργιου Κονταρή, αποτελεί μαζί με την Κρητική Σχολή τις δύο μεγάλες Σχολές ζωγραφικής του 16ου αι.
Στη Μονή Φιλανθρωπηνών η Σχολή δημιουργεί το πρώτο της αριστούργημα. Το ότι αυτό συμβαίνει στα Γιάννενα δεν είναι τυχαίο, μιας και η πρωτεύουσα άλλοτε του Δεσποτάτου της Ηπείρου διέθετε παράδοση τέχνης, κοινωνική και οικονομική υπόσταση, ευνοϊκή μεταχείριση από τον κατακτητή, ενώ μέλη των επιφανών γιαννιώτικων οικογενειών, κατά τον 16ο αι., ιδρύουν ή ανακαινίζουν μονές στο Νησί και στα Μετέωρα, αναθέτοντας τη διακόσμησή τους στους ζωγράφους της Τοπικής Ηπειρωτικής Σχολής.
Μετά τη Μονή Φιλανθρωπηνών ακολουθεί μια σειρά από δεκαεφτά ακόμη γνωστά σύνολα τοιχογραφιών σε δεκατέσσερα μοναστήρια και ναούς μέχρι τα τέλη του 16ου αι. Στην Ήπειρο υπάρχουν οχτώ (Μονές των Φιλανθρωπηνών, Ντίλιου και Ελεούσας στο Νησί, ναοί Αγίου Νικολάου στην Κράψη, Αγίου Δημητρίου και Μεταμόρφωση στην Κληματιά), δέκα στην Αιτωλία (Μονή της Μυρτιάς), στη Θεσσαλία (Μονή Βαρλαάμ στα Μετέωρα), στη Μακεδονία (ναός της Ρασιώτισσας στην Καστοριά, Μονές Μεγίστης Λαύρας στο Άγιο Όρος και Ζάβορδας στα Γρεβενά), στην Εύβοια (ναός της Παλαιοπαναγιάς στη Στενή, Μονή Γαλατάκη στη Λίμνη) και στη Βοιωτία (Μονή Οσίου Μελετίου). Είναι αξιοσημείωτη η διασπορά των διακοσμήσεων, εκτός της Ηπείρου, σε εκτεταμένη περιοχή της κεντρικής και της βόρειας Ελλάδας, ενώ η γεωγραφική έκταση των έργων αποδεικνύει από τη μία το κύρος της Σχολής και των εκπροσώπων της και από την άλλη ερμηνεύει τη μεγάλη διάδοση των ιδεών της ως την Πελοπόννησο και τη Βαλκανική, και μάλιστα στις επόμενες, διαμορφωμένες ήδη στον όψιμο 16ο αι. γενιές των ζωγράφων.
Από τις δεκαοχτώ συνολικά διακοσμήσεις, οι δώδεκα είναι ακριβώς χρονολογημένες με επιγραφές από το 1539, στη Μονή της Μυρτιάς, μέχρι το 1592/93 ή 1595/96, τοιχογραφίες του τρούλου στη Μονή της Ζάβορδας και δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για τους πάτρωνες και συνεργούς και μερικές για τη διάρκεια των εργασιών. Ωστόσο, μόνο τέσσερις, και αυτές στο δεύτερο μισό του 16ου αι., παραθέτουν το όνομα του ζωγράφου: του Θηβαίου Φράγγου Κατελάνου στο παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου στο καθολικό της Μονής Λαύρας το 1560, των Θηβαίων, επίσης, αδελφών ιερέα Γεωργίου και Φράγγου Κονταρή στον Άγιο Νικόλαο Κράψης το 1563 και στη λιτή στο καθολικό της Μονής Βαρλαάμ το 1566 και μόνου του Φράγγου στη Μεταμόρφωση της Κληματιάς το 1568, ενώ οι άλλοι καλλιτέχνες παραμένουν ανώνυμοι.
Οι τρεις επώνυμοι Θηβαίοι ζωγράφοι, και ιδιαίτερα ο Φράγγος Κατελάνος έδωσαν στη Σχολή αξιοσημείωτη παρουσία και έκταση, σε σημείο που αυτή να αποτελεί, τον 16ο αι., το σπουδαιότερο ζωγραφικό κίνημα στην ηπειρωτική Ελλάδα απέναντι στην Κρητική Σχολή. Πιθανότατα ήρθαν στην Ήπειρο ως καθιερωμένοι ζωγράφοι, στους οποίους ανατέθηκε συγκεκριμένη εργασία και εγκλιματίστηκαν, προσαρμόζοντας την τέχνη τους στα τοπικά δεδομένα και προσφέροντας και αυτοί νέα στοιχεία, που ενδυνάμωσαν και διεύρυναν την τοπική ζωγραφική.

Ο Φράγγος Κατελάνος βεβαιωμένα διακοσμεί το 1560 στο Άγιο Όρος το καθολικό της Μονής της Λαύρας, ωστόσο, ήδη το 1542, στη δεύτερη ζωγραφική φάση της Μονής των Φιλανθρωπηνών, εμφανίζονται τα στοιχεία που προσιδιάζουν στην τέχνη του. Είναι ασφαλώς η πιο σημαντική προσωπικότητα και κατέχει τη θέση αρχηγού της Σχολής. Επιλέγεται βάσει των ικανοτήτων του και της φήμης που του χάρισε η είσοδός του στο Άγιο Όρος και η καταξίωση του έργου του, πλάι στον Θεοφάνη στο καθολικό της Μονής της Λαύρας. Ήταν ένας καθιερωμένος και πλατιά γνωστός αγιογράφος στην εποχή του και η τέχνη που αντιπροσώπευε είχε την αποδοχή και την εκτίμηση των εκκλησιαστικών κύκλων, μια τέχνη ήδη στέρεα και αποκρυσταλλωμένη, ώστε όχι μόνο να μη δέχεται ουσιαστικές επιδράσεις από τη σύγχρονή της κρητική, αλλά και να αντέχει στη σύγκρισή της με αυτή.
Στους πολύ ικανούς αδελφούς Φράγγο και Γεώργιο Κονταρή, εκτός από τα ενυπόγραφα έργα τους, έχει αποδοθεί σχεδόν με βεβαιότητα η ιστόρηση μέρους της λιτής και οι παρανάρθηκες της Μονής Φιλανθρωπηνών, πιθανότατα το 1560, καθώς και ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού του Αγίου Δημητρίου Κληματιάς (1568-1560), της λιτής του Οσίου Μελετίου στον Κιθαιρώνα, του καθολικού της Μονής του Αγίου Νικολάου στη Λίμνη Ευβοίας (Μονή Γαλατάκη), της πρώτης ζωγραφικής φάσης του καθολικού της Μονής Ελεούσας στο Νησί των Ιωαννίνων, καθώς και ο διάκοσμος μιας σειράς ανυπόγραφων μνημειακών συνόλων, που διατηρούνται σε κακή κατάσταση και εντοπίζονται στην περιοχή της γενέτειράς τους.
Εκτός, όμως, από τους επώνυμους ζωγράφους, μια άλλη ομάδα ομοτέχνων τους ανήκει στην ίδια Σχολή, αφού στο έργο τους παρουσιάζονται πολλά από τα εικονογραφικά και τεχνοτροπικά στοιχεία, που φαίνεται να χαρακτηρίζουν σταθερά την τέχνη της Σχολής. Οι ζωγράφοι αυτοί είναι ο ανώνυμος καλλιτέχνης της Ρασιώτισσας, ο τοιχογράφος της Μονής του Οσίου Νικάνορα και οι ζωγράφοι των δύο φάσεων της ζωγραφικής διακόσμησης του κυρίως ναού της Μονής Φιλανθρωπηνών, η τέχνη των οποίων στην εικονογραφία και στους εκφραστικούς της τρόπους φαίνεται να σχετίζεται στενά με το έργο του ζωγράφου της Μονής Ντίλιου και του Κατελάνου.
Η Σχολή της ΒΔ Ελλάδας συνεχίζει την παράδοση της ζωγραφικής των παλαιολόγειων χρόνων, χρησιμοποιεί εικονογραφία με φανερές σχέσεις και εξαρτήσεις από την εικονογραφία του Μυστρά, αλλά και από την εικονογραφία του βορειοελλαδικού και βαλκανικού χώρου, παράλληλα, όμως, δέχεται επιδράσεις και από τη δυτική ζωγραφική. Η διαφορά της με την Κρητική Σχολή είναι πως η τέχνη της στο σύνολό της είναι πιο σύνθετη στα εκφραστικά μέσα και πιο πολύπλευρη στην εικονογραφική της σύνθεση, υπερτονίζοντας το δραματικό στοιχείο της ιστόρησης και μεταχειρίζοντας τις μορφές με μια αντικλασική αντίληψη.
Τα σταθερά γνωρίσματα των έργων της Σχολής από τον αρχικό διάκοσμο της Μονής Φιλανθρωπηνών ως τις τοιχογραφίες της Μεταμόρφωσης Κληματιάς είναι το πλήθος των προσώπων, τα πυκνά αρχιτεκτονήματα και τα αλλεπάλληλα βουνά με τα κερματισμένα επίπεδα, που γεμίζουν τον χώρο της εικόνας, ενώ είναι χαρακτηριστική η κίνηση, η ένταση, το δραματικό στοιχείο, καθώς και η διεξοδική, λεπτομερειακή διήγηση των γεγονότων με ρεαλισμό και με το ανάλογο συναισθηματικό κλίμα, στο οποίο εξελίσσονται ή το οποίο δημιουργούν. Η φανερή τάση για ρεαλισμό στην αποτύπωση των δρώμενων, όπως και η παράσταση μορφών με αμεσότητα στην έκφραση, θα πρέπει πιθανότατα να συνδεθεί με την αντικλασική ροπή της βυζαντινής τέχνης, ιδιαίτερα έκδηλης σε ζωγραφικά έργα του β΄ μισού του 15ου αι., που δημιουργούνται κυρίως στη βορειοδυτική Ελλάδα και στα Βαλκάνια.
Πολύ συχνά οι πολυπρόσωπες παραστάσεις, με τα πλούσια επεισόδια που πυκνώνουν και ενοποιούν την αφήγηση, από τις οποίες αυτές των Παθών έχουν την κύρια θέση στο χριστολογικό κύκλο, έχουν μέγεθος φορητής εικόνας και πλαστική υφή, ευγένεια και λεπτότητα μορφών. Παρά το ότι οι συνθέσεις είναι πολυπρόσωπες και ταραγμένες, η διάρθρωση και το στήσιμό τους διέπονται από ένα μελετημένο σύστημα, ενώ τα επιμέρους στοιχεία υποτάσσονται και αυτά σε διαταγμένα γεωμετρικά σχήματα, που τιθασεύουν την παράσταση και δημιουργούν μια καλοζυγισμένη ισορροπία.

Βιβλιογραφία:
Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ., «Ζητήματα μνημειακής ζωγραφικής του 16ου αι. Η τοπική
ηπειρωτική σχολή», ΔΧΑΕ 16 (1991-1992), Περίοδος Δ΄. Στη μνήμη του André Grabar
(1896-1990), Αθήνα 1992, σσ. 13-32.
Αχειμάστου-Ποταμιάνου Μ., Η Μονή των Φιλανθρωπηνών και η πρώτη φάση της μεταβυζαντινής
ζωγραφικής, Αθήνα 1995.
Λίβα-Ξανθάκη Θ., Οι τοιχογραφίες της Μονής Ντίλιου, Ιωάννινα 1980.
Μεταβυζαντινά Μνημεία Κληματιάς, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού-8η Εφορεία
Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, επιμ. Β. Παπαδοπούλου, Ιωάννινα 2014.
Χατζηδάκης Μ., «Ο ζωγράφος Φράγγος Κονταρής (πιν. 114)», ΔΧΑΕ 5 (1969), Περίοδος Δ΄. Στη
μνήμη του Δημητρίου Ευαγγελίδη (1888-1959), Αθήνα 1969, σσ. 299-302.
Χατζηδάκης Μ., Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-1830), τόμ. 1, Αθήνα 1987.