Ξεχωριστή θέση στη χορεία των αγίων της χριστιανοσύνης κατέχει ο Άγιος Νικόλαος, ο οποίος κατατάσσεται ανάμεσα στους δημοφιλέστερους αγίους και η μνήμη του τιμάται σε Ανατολή και Δύση στις 6 Δεκεμβρίου.
Ο Άγιος Νικόλαος γεννήθηκε το 270 στα Πάταρα της Λυκίας από ευσεβείς και πλούσιους γονείς και δέχτηκε επιμελημένη μόρφωση. Σε νεαρή ηλικία έμεινε ορφανός και κληρονόμος μεγάλης περιουσίας, την οποία διέθετε σε απόρους, ορφανά, φτωχούς, χήρες και οικογενειάρχες που αντιμετώπιζαν προβλήματα. Αρχικά ακολούθησε τον ασκητικό βίο, ύστερα, μάλιστα, από το ταξίδι του στα Ιεροσόλυμα και στους Άγιους Τόπους, λόγω, όμως, της ξεχωριστής αρετής του, τιμήθηκε αρχικά με το αξίωμα του ιερέα και στη συνέχεια με το αξίωμα του Αρχιεπισκόπου Μύρων. Από τη θέση αυτή εντατικοποίησε και επεξέτεινε τους αγώνες του για την προστασία των φτωχών και των απόρων με την ίδρυση νοσοκομείων και άλλων φιλανθρωπικών ιδρυμάτων. Ζώντας κατά την περίοδο των διωγμών των χριστιανών από τους Ρωμαίους και με το υψηλό χριστιανικό του φρόνημα και θάρρος εμψύχωνε τους διωκόμενους χριστιανούς, ενώ και ο ίδιος, κατά τους διωγμούς του Διοκλητιανού, υπέστη βασανιστήρια. Με την άνοδο στον αυτοκρατορικό θρόνο του Μέγα Κωνσταντίνου ελευθερώθηκαν όλοι οι χριστιανοί και έτσι ο Άγιος Νικόλαος επανήλθε στον αρχιεπισκοπικό θρόνο. Έλαβε μέρος στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας το 325, αντιτασσόμενος στις διδασκαλίες του Αρείου πως ο Υιός είναι κτίσμα του Θεού και προασπιζόμενος σθεναρά τη γνήσια και ανόθευτη πίστη. Παραδίδεται, μάλιστα, ότι κατά τη διάρκεια της Συνόδου χαστούκισε τον Άρειο και για το λόγο αυτό ο Μέγας Κωνσταντίνος τον φυλάκισε. Όταν επέστρεψε από τη Σύνοδο, συνέχισε το ποιμαντικό του έργο μέχρι το τέλος της ζωής του και κοιμήθηκε το 343.
Στη μεγάλη διάρκεια της αρχιερατείας του γίνεται ο κατεξοχήν θερμότατος προστάτης των αδικουμένων και κυρίως γι’ αυτό τιμάται με ιδιαίτερη αγάπη και σεβασμό σε όλο τον χριστιανικό κόσμο. Η οικουμενικότητα αυτή του Αγίου καθρεφτίζεται στο πλήθος των έργων λειτουργικής και θρησκευτικής τέχνης με θέμα τον βίο του, ενώ ανάλογο είναι το πλήθος των παραστάσεών του στην ορθόδοξη ζωγραφική τόσο σε τοιχογραφίες όσο και σε φορητές εικόνες.
Η εικονογραφία του εμφανίζεται ολοκληρωμένη από τον 12ο-13ο αι. και στους μεγάλους εικονογραφικούς κύκλους του Αγίου αναπτύσσονται επεισόδια από τον βίο και τα θαύματά του. Στις φορητές εικόνες παριστάνεται κατά κανόνα σε ώριμη ηλικία, με γκρίζα μαλλιά και στρογγυλή γκρίζα γενειάδα, μετωπικός, ολόσωμος ή ημίσωμος ή ένθρονος, με αρχιερατική περιβολή, να ευλογεί με το δεξί του χέρι και να κρατά ευαγγέλιο στο αριστερό. Πάνω από το ύψος των ώμων του αποδίδονται ο Χριστός και η Παναγία σε μικρότερη κλίμακα να του προσφέρουν τα σύμβολα της ιεροσύνης, ενώ στο γύρω φαρδύ πλαίσιο απεικονίζονται σκηνές από τον βίο και τα θαύματά του. Από τις σκηνές του βίου του ιστορούνται η Γέννησή του, ο Άγιος που πηγαίνει στο διδασκαλείο, η χειροτονία του, η Κοίμησή του, αλλά και παραστάσεις ενδεικτικές της φιλανθρωπίας του, όπως αυτή που κρυφά ενισχύει οικονομικά τον πατέρα των τριών θυγατέρων, αλλά και παραστάσεις ενδεικτικές του αγώνα του για την επικράτηση του δικαίου, όπως η ιστορία των τριών στρατηγών. Από τα θαύματά του, κατά κανόνα, ιστορούνται τα θαλασσινά, όπου σώζει από θαλασσοταραχή, αλλά και από το διάβολο τα καράβια και σε ένα από αυτά επαναφέρει στη ζωή νεκρό ναυτικό. Απεικονίζονται, επίσης, αυτό που σώζει τα Μύρα της Λυκίας από λιμό, αλλά και αυτό που συντρίβει τα είδωλα στον ναό της Αρτέμιδος.
Ο Άγιος Νικόλαος διακρίθηκε για τη γενναιοδωρία του και την ικανότητά του να επεμβαίνει με τρόπο αποφασιστικό και δίκαιο, ενώ υπήρξε εκφραστής του χριστιανικού, αλλά και του ελληνικού ιδεώδους, αφού η δημοκρατική του τακτική και η συλλογικότητα στις ενέργειές του αποτελούν τη βίωση της μακραίωνης ελληνικής παράδοσης, η οποία διασώθηκε και ενισχύθηκε από τη χριστιανική διδασκαλία και πράξη. Γι’ αυτό ο Άγιος Νικόλαος έγινε τόσο διάσημος, ώστε να τιμάται σε όλο τον χριστιανικό κόσμο και ιδιαίτερα από τους ορθοδόξους, περισσότερο, μάλιστα, στον ελλαδικό χώρο, όπου έχουν ανεγερθεί τόσοι πολλοί ναοί προς τιμήν του. Θεωρείται γενικά προστάτης πολλών δραστηριοτήτων, όπως των ναυτικών, του Πολεμικού και του Εμπορικού Ναυτικού, των ψαράδων, των εμπόρων, αλλά και των αδίκως κατηγορουμένων, ενώ είναι αρκετά δημοφιλής από τα βυζαντινά χρόνια.
Είναι αξιοσημείωτο και εντυπωσιακό το γεγονός της ύπαρξης στην Ήπειρο, και δη στα όρια του νομού Ιωαννίνων, μιας κατεξοχήν ορεινής περιοχής και μακριά από τη θάλασσα, τόσων πολλών εκκλησιών στη μνήμη του Αγίου Νικολάου, ενός Αγίου που κυρίως είναι γνωστός ως προστάτης των θαλασσινών. Μόνο στην περιοχή του Ζαγορίου αριθμούνται σε 22 χωριά περί τους 30 και πλέον ναούς προς τιμήν του, ενώ στην παραλίμνια περιοχή των Ιωαννίνων και της Λαψίστας, καθώς και στο Νησί υπάρχουν 10 και πλέον εκκλησίες και μονές, με αποτέλεσμα ο Άγιος Νικόλαος να θεωρείται ως ο Άγιος με τις περισσότερες εκκλησίες στην περιοχή. Ο μεγάλος αριθμός των ναών στην Ήπειρο αφιερωμένων στον Άγιο Νικόλαο και η προτίμηση σε αυτόν δεν έχει μόνο σχέση με την εξέχουσα θέση του στην Ορθοδοξία, αλλά και με τη σημασία του ως προστάτη των ταξιδιωτών και συνεπώς του εμπορίου. Ήδη από τα τέλη του 15ου αι. Γιαννιώτες έμποροι βρίσκονται στη Βενετία, ενώ στις αρχές του 16ου αι. επεκτείνουν το εμπόριό τους προς τα παράλια της Ιταλίας. Το β΄ μισό του 17ου αι. παρατηρείται μεταναστευτικό ρεύμα κυρίως από τους Ζαγορίσιους προς τη Βλαχία και τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, ενώ ο 18ος αι. είναι ο αιώνας της μαζικής μετανάστευσης των Ηπειρωτών σε πολλές ευρωπαϊκές περιοχές, στο Λιβόρνο, την Τεργέστη, τη Βενετία, τα παράλια της Γαλλίας, τη Μολδοβλαχία, την Ουγγαρία, τη Ρωσία, τη Ρουμανία και την ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων, αλλά και αργότερα και στην Αίγυπτο.
Δυσάρεστο επακόλουθο της μακροχρόνιας και παρατεταμένης απουσίας των ταξιδιωτών, των εμπόρων και, γενικότερα, των ξενιτεμένων Ηπειρωτών ήταν οι οικογένειές τους στη γενέτειρα να μένουν μόνες και απροστάτευτες, κυρίως δε τα πιο αδύναμα μέλη τους, τα παιδιά και οι ανύπαντρες κοπέλες. Γι’ αυτόν τον λόγο τιμάται, επίσης, στην Ήπειρο και ως προστάτης των ορφανών, των χηρών και των ανύπαντρων γυναικών, γεγονός που αποτελεί μια άλλη αιτία για την ένθερμη λατρεία του στην περιοχή. Εξάλλου, ο Άγιος έμπρακτα αποδείκνυε την προστασία του στους κατατρεγμένους ανθρώπους και την προστασία του στα πνευματικά παιδιά του, καθόλη τη διάρκεια της ζωής του, όπως στην περίπτωση της προικοδότησης των τριών κοριτσιών, των οποίων ο πατέρας ετοιμαζόταν να διαφθείρει, αφού δεν ήταν σε θέση πλέον να ανταποκριθεί. Η φιλάνθρωπη πράξη αποδίδεται σε πλείστες παραστάσεις σε τοιχογραφίες και φορητές εικόνες του Αγίου.
Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, γίνεται κατανοητή η ανάγκη των ανθρώπων να βρίσκουν στο πρόσωπο ενός Αγίου έναν θερμό υποστηρικτή, στον οποίον μπορούν να αποταθούν, ζητώντας καθοδήγηση και προστασία.
Βιβλιογραφία:
Maguire H., The Icons of their Bodies. Saints and their images in Byzantium, Princeton University Press, New Jersey 1996, pp. 169-186.
Patterson-Sevcenko N., The life of St. Nicholas in Byzantine Art, Turin 1981.
Αντουράκης Γ., Ο Άγιος Νικόλαος στη Βυζαντινή τέχνη και παράδοση. Λειτουργική και εικονογραφική σπουδαιότητα του Αγίου Νικολάου ως συλλειτουργού Ιεράρχου στις αψίδες των Βυζαντινών εκκλησιών, Αθήνα 1988.
