Είναι δύσκολο να υπολογίσει κανείς σε πόσα μέρη της πατρίδας μας έχουν κτιστεί ιερές μονές και εκκλησίες, αφιερωμένες στην Παναγία. Άπειρος αριθμός εικόνων της Θεοτόκου αποθησαυρίζεται σε μοναστήρια και σε ιερούς προσκυνηματικούς ναούς. Η Παναγία, το ιερότερο από τα πρόσωπα της Ορθοδοξίας, δοξάζεται σε κάθε γωνιά της Ελλάδας.
Ο βασικός λόγος ίδρυσης αυτών των θρησκευτικών μνημείων υπήρξε, σε μεγάλο βαθμό, η θαυματουργή παρουσία της Παναγίας στο συγκεκριμένο μέρος ή η θαυματουργή εύρεση κάποιας ιερής εικόνας, η οποία προέρχεται ακόμα και από την περίοδο της εικονομαχίας στο Βυζάντιο. Επίσης, η προτίμηση αυτή δεν έχει μόνο σχέση με την εξέχουσα θέση της Παναγίας στην Ορθοδοξία, αλλά, ακόμη, με τον σεβασμό και την εξαιρετική τιμή που απέδιδαν το Ισλάμ και κατ’ επέκταση και οι κατακτητές στη Θεοτόκο. Η Παναγία, στην παράδοση του Ισλάμ, είναι η κόρη του Ιωακείμ και της Άννας, την οποία, σύμφωνα με το Κοράνιο, η μητέρα της την αφιέρωσε στον Αλλάχ, για να τον υπηρετεί. Παρέμεινε αγνή κατόπιν θεϊκής επιλογής και γέννησε τον Χριστό με τρόπο μοναδικό, κατέχοντας ανώτερη θέση ανάμεσα σε όλες τις γυναίκες. Η ίδρυση ναών και μονών, ύστερα από την τουρκική κατάκτηση, σίγουρα θα λάμβανε υπόψη και την ξεχωριστή αυτή θέση της Παναγίας, ώστε να προστατεύονται τα θρησκευτικά μνημεία προς τιμήν της.
Η λατρεία και η αφοσίωση που έχουν οι πιστοί στη Υπεραγία Θεοτόκο αποδεικνύονται από τα πολλά ονόματα, τα οποία έχουν αφιερωθεί στη χάρη της, τα «Θεοτοκωνύμια», που ξεπερνούν τα 500 στον ελλαδικό χώρο: Μεγαλόχαρη, Εκατονταπυλιανή, Φανερωμένη, Εικοσιφοίνισσα, Βρεφοκρατούσα, Χρυσοπηγή, Ελεούσα, Μεγαλοσπηλαιώτισσα, Γιάτρισσα, και πολλά ακόμη. Στην Ήπειρο, η μακρά βυζαντινή παράδοση της περιοχής έχει να επιδείξει πολλά μοναστήρια και εκκλησίες, οι οποίες είναι αφιερωμένες στη χάρη της. Η Θεοτόκος κατέχει πρωταρχική θέση στην τιμή και στον σεβασμό των χριστιανών στον ηπειρωτικό χώρο, η οποία αντικατοπτρίζεται στη μακρά διάρκεια του χρόνου και κάτω από δύσκολες ιστορικά, κοινωνικά και οικονομικά συνθήκες. Οι Ηπειρώτες τής έχουν αφιερώσει επιβλητικά μοναστήρια, μεγαλοπρεπείς εκκλησίες και ταπεινά ξωκλήσια. Η διαδρομή που ακολουθεί, σε σταθμούς με σημαντικά ιστορικά και καλλιτεχνικά προσκυνήματα της Παναγίας στην περιοχή των Ιωαννίνων, αποδεικνύει τη λατρεία των πιστών και δίνει την ευκαιρία στον επισκέπτη να θαυμάζει από κοντά θρησκευτικά μνημεία ύψιστης καλλιτεχνικής δημιουργίας αφιερωμένα σε Αυτήν.
Η Ιερά Μονή Κηπίνας στους Καλαρρύτες, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, ξεχωρίζει από τη μία λόγω της καταπληκτικής της θέσης μέσα σε μία μεγάλη σπηλιά ενός κάθετου βράχου, με υπέροχη θέα προς τη γύρω περιοχή, αλλά και λόγω της προσπέλασής της μόνο από ένα μικρό μονοπάτι λαξευμένο στον βράχο και από μία μικρή τσιμεντένια γέφυρα, με αποτέλεσμα η περιορισμένη σε αυτή πρόσβαση να την καθιστούν απροσπέλαστη και μία από τις λίγες μονές που δεν καταστράφηκε από ληστρικές επιδρομές.
Η Ιερά Μονή Τσούκας στο Ελληνικό, αφιερωμένη στη Γέννηση της Θεοτόκου, αποτέλεσε κέντρο θρησκευτικό και εθνικό, αφού στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821, αλλά και σε όλους τους εθνικούς αγώνες, υπήρξε καταφύγιο των επαναστατημένων Ελλήνων και απέκτησε μεγάλη φήμη, χάριν και στο νερό της, που θεωρούνταν ιαματικό και ήταν περιζήτητο σε ολόκληρη την Ήπειρο, ενώ το πανηγύρι της στις 8 Σεπτεμβρίου ήταν ξακουστό και συγκέντρωνε πολύ κόσμο, αλλά και αρρώστους, που ήθελαν να γιατρευτούν.
Την Ιερά Μονή Βοτσάς, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, θέλει η παράδοση να αποτελεί ένα από τα μνημεία που ίδρυσε ο Κωνσταντίνος Δ΄ ο Πωγωνάτος στην περιοχή, ενώ υπήρξε, άλλοτε, σημαντικός σταθμός των καραβανιών, τα οποία ταξίδευαν από τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία προς την Ήπειρο και αντίστροφα, ακολουθώντας μία από τις σημαντικότερες οδικές αρτηρίες επί Ρωμαϊκής εποχής και Τουρκοκρατίας.
Η Ιερά Μονή Ευαγγελίστριας, αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, διαθέτει το μεγαλύτερο καθολικό απ’ όσα υπάρχουν στο Ζαγόρι, ενώ ακολουθεί για πολλούς αιώνες παράλληλη ιστορική πορεία με τον οικισμό των Άνω Πεδινών, έχοντας συνεισφέρει σημαντικά στο χωριό με την κηδεμονία του σχολείου και με την εκτέλεση πολλών κοινωφελών έργων. Ο ναός διαθέτει αξιόλογες τοιχογραφίες του 1809, ενώ αξιομνημόνευτο είναι και το τέμπλο του, το οποίο ανήκει στην κατηγορία των έξεργων ηπειρωτικών τέμπλων, που κυριαρχούν από τα μέσα του 18ου αι.
Τέλος, η Παναγιά Μετσόβου, η Ιερά Μονή αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, χτισμένη στους πρόποδες του Μετσόβου, σε κομβικό σημείο, στη δεξιά όχθη του Μετσοβίτικου ποταμού, ιδρύθηκε το 1746 και το καθολικό της είναι μία ξυλόστεγη βασιλική του 1754, κατάγραφο στον κυρίως ναό με τοιχογραφίες ρωσικής τεχνοτροπίας.
