ΙΣΤΟΡΙΑ

Ελένη Μίχου, Αρχαιολόγος
Ο Ι. Ν. Μεταμόρφωσης του Σωτήρα βρίσκεται βορειοδυτικά σε μικρή απόσταση από τον οικισμό της Κληματιάς και περιβάλλεται από χαμηλό περιβολότοιχο. Η λιτότητα του μνημείου εξωτερικά έρχεται σε αντίθεση με τη ζωγραφική διακόσμηση στο εσωτερικό του, η οποία το κατατάσσει σε ένα από τα αξιολογότερα μεταβυζαντινά ζωγραφικά σύνολα της Ηπείρου. Η κτητορική επιγραφή αναφέρει ότι ο ναός κτίστηκε εκ βάθρων και ανιστορήθηκε το 1568, όμως, από στοιχεία απογραφής του οικισμού, γίνεται γνωστό ότι υπήρχε ήδη το 1564. Το έτος 1568 αναφέρεται στην τοιχογράφησή του από το Θηβαίο ζωγράφο Φράγκο Κονταρή και ενδεχομένως και σε ανακαίνιση του κτίσματος, ενώ την πρωτοβουλία ανέγερσης είχε ο ηγούμενος Μητροφάνης.
Ο ναός είναι μικρών διαστάσεων, μονόχωρος, καμαροσκέπαστος, με ημιεξαγωνική αψίδα και μεταγενέστερο ακόσμητο νάρθηκα στα δυτικά, άγνωστο, όμως, πότε προστέθηκε. Σήμερα, η είσοδος στον ναό γίνεται από τη δυτική πλευρά του νάρθηκα, αλλά και από τον δυτικό τοίχο του κυρίως ναού. Βορειοδυτικά του ναού βρίσκεται το νεότερο κωδωνοστάσιο, ενώ νοτιοδυτικά σώζονται ερείπια κτισμάτων, κάτω από τα οποία ξεχωρίζει ένας μεγάλος υπόγειος θολωτός χώρος άγνωστης χρήσης, κατά την παράδοση, όμως, χρησιμοποιήθηκε ως Κρυφό Σχολειό.
Ο ναός είναι κατάγραφος στον κυρίως ναό και το ιερό με καλοδιατηρημένες τοιχογραφίες, όπου ιστορούνται θέματα από τον ευχαριστιακό, χριστολογικό και θεομητορικό κύκλο. Στο ιερό ξεχωρίζει η Ανάληψη και η Θεία Λειτουργία, ενώ στον κυρίως ναό, στο κέντρο της καμάρας, ο Παντοκράτορας, γύρω από τον οποίον οργανώνεται το εικονογραφικό πρόγραμμα, στον δυτικό τοίχο η πολυπρόσωπη παράσταση της Σταύρωσης και στον βόρειο τοίχο το εξαιρετικά σπάνιο και ενδιαφέρον θέμα του Άρατε Πύλας, προσφιλές στο εργαστήριο των Κονταρήδων. Το εικονογραφικό πρόγραμμα και η απόδοση των θεμάτων του ναού φανερώνουν συγγένεια και πολύπλευρες σχέσεις με αυτά των ναών του Αγίου Δημητρίου Κληματιάς και της Μονής Ελεούσας στο Νησί, ακολουθώντας στην οργάνωση τις γενικές αρχές του καλλιτεχνικού ρεύματος της Σχολής ΒΔ Ελλάδας, με σημείο αναφοράς τη Μονή του Αγίου Νικολάου Φιλανθρωπηνών. Επίσης, παρατηρούνται και επιδράσεις σε επιμέρους εικονογραφικές λεπτομέρειες από τη δυτική ζωγραφική, τη σύγχρονη και προγενέστερη ζωγραφική της Ιταλίας και της Κεντρικής Ευρώπης και της πρώιμης Αναγέννησης.
Οι τοιχογραφίες χαρακτηρίζονται από έντονη αφηγηματική διάθεση, παραστατική απόδοση των γεγονότων, από δραματικότητα και ένταση στις σκηνές και απόδοση των ανθρώπινων μορφών κατά κανόνα με αρμονικές αναλογίες.
Το σημερινό ξύλινο τέμπλο και οι εικόνες που το κοσμούν είναι νεότερης εποχής. Το αρχικό τέμπλο δεν σώζεται, διατηρούνται, όμως, σε καλή κατάσταση οι τρεις δεσποτικές εικόνες του Χριστού Παντοκράτορα, της Παναγίας Οδηγήτριας και της Μεταμόρφωσης, η τεχνοτροπία των οποίων δείχνει πως οι δύο πρώτες φιλοτεχνήθηκαν από τον ίδιο ζωγράφο, ενώ άλλος ζωγράφος φιλοτέχνησε την τρίτη. Διατηρούνται, επίσης, τα βημόθυρα με την παράσταση του Ευαγγελισμού, καθώς και η ζώνη των αποστολικών, που αποτελείται από την κεντρική εικόνα της Δέησης και τα δύο ενιαία τμήματα με τις ολόσωμες μορφές των Αποστόλων, έργα τα οποία θα πρέπει όλα να αποδοθούν σε τοπικό εργαστήριο ζωγράφων στο β΄ μισό του 16ου αι.