ΙΣΤΟΡΙΑ

Ελένη Μίχου, Αρχαιολόγος
Η Ιερά Μονή Τσούκας, αφιερωμένη στη Γέννηση της Θεοτόκου, είναι χτισμένη σε υψόμετρο 760 μ. στον ομώνυμο λόφο, κοντά στην κοινότητα Ελληνικό του Δήμου Βόρειων Τζουμέρκων. Η ονομασία της οφείλεται στην κορυφή του ομώνυμου δασωμένου λόφου, στα βλάχικα «Τσιούκα Ανάλτα», που σημαίνει «υψηλή κορυφή». Ο λόφος, ενώ είναι εύκολα προσπελάσιμος από το Ελληνικό, από την ανατολική του πλευρά είναι τελείως κάθετος και αποτελεί τη δεξιά απότομη όχθη των στενών του Αράχθου, με αποτέλεσμα η μονή, στο χείλος ακριβώς του γκρεμού, να δεσπόζει στην περιοχή και να είναι ορατή από παντού, εξασφαλίζοντας μια υπέροχη θέα προς τα στενά του Αράχθου και τα απέναντι χωριά του Περιστερίου και των Τζουμέρκων.
Σύμφωνα με την παράδοση, στον λόφο Τσούκα βρέθηκε μία εικόνα της Παναγίας, για την οποία οι κάτοικοι του Ελληνικού έκτισαν ένα εξωκκλήσι στο λόφο της αγίας Μαρίνας, πάνω από το χωριό. Όμως, η εικόνα της Παναγίας κάθε βράδυ έφευγε για τον λόφο της Τσούκας, υποδεικνύοντας έτσι την περιοχή, στην οποία ήθελε να χτίσουν την εκκλησία της. Και πάλι κατά παράδοση, η μονή ιδρύθηκε το 1190 από τον αυτοκράτορα Ισαάκιο Β΄ Άγγελο (1185-1195) και γνώρισε μεγάλη ακμή την εποχή του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Καταστράφηκε το 1736 και ανακαινίσθηκε το 1779, ενώ έγινε κέντρο θρησκευτικό και εθνικό, αφού τόσο στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821, αλλά και σε όλους τους εθνικούς αγώνες, υπήρξε καταφύγιο των επαναστατημένων Ελλήνων. Η μονή απέκτησε μεγάλη περιουσία και συντηρούσε το σχολείο του χωριού του Ελληνικού. Είχε, επίσης, μεγάλη φήμη, χάρη και στο νερό της, που θεωρούνταν ιαματικό και ήταν περιζήτητο σε ολόκληρη την Ήπειρο. Το πανηγύρι της στις 8 Σεπτεμβρίου ήταν ξακουστό και συγκέντρωνε πολύ κόσμο, αλλά και αρρώστους, που ήθελαν να γιατρευτούν. Ωστόσο, μετά τις αρχές του 19ου αι., η κακοδιαχείρισή της οδήγησε και στην παρακμή της. Παρέμεινε εγκαταλελειμμένη για πολλά χρόνια, αλλά αποκαταστάθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1990, όταν αναστηλώθηκαν τα κελιά και οι βοηθητικοί χώροι της.
Το μοναστήρι έχει φρουριακό χαρακτήρα και περιβάλλεται από ψηλό τείχος, η είσοδος του οποίου κοσμείται με λιθανάγλυφα. Εκτός από το καθολικό περιλαμβάνει και μια σειρά από άλλα κτίσματα, όπως κελιά, στέρνα και κωδωνοστάσιο. Τα διώροφα κελιά βρίσκονται στη νοτιοδυτική και βόρεια πλευρά και αποτελούν στο μεγαλύτερο μέρος τους κτίσματα του 18ου και 19ου αι. Η στέρνα με το στέγαστρό της βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά του καθολικού και το λιθόκτιστο κωδωνοστάσιο χρονολογείται το 1866, σύμφωνα με την αναγραφόμενη σε αυτό επιγραφή. Στη νότια πλευρά του μοναστηριού, κοντά στην ανατολική είσοδο, υπάρχει το παρεκκλήσι της Παναγίας, το οποίο υπέστη σημαντικές καταστροφές από πυρκαγιά.
Το καθολικό, κτισμένο από λευκούς πελεκητούς λίθους, βρίσκεται στο κέντρο του συγκροτήματος και χρονολογείται πιθανότατα στα τέλη του 17ου αι. Ο ναός είναι μονόχωρος, σταυροειδής εγγεγραμμένος και στην είσοδό του σχηματίζεται προστώο με δύο κίονες. Στο εσωτερικό του είναι κατάγραφος και επιγραφή στο υπέρθυρο, η οποία σήμερα δεν διακρίνεται, αναφέρει ότι αγιογραφήθηκε με δαπάνη του κτήτορα Αλεξίου Παπαϊωάννου και ότι χρυσώθηκε το αξιόλογο ξυλόγλυπτο τέμπλο του με τον έξεργο φυτικό διάκοσμο με δαπάνη της μονής, όταν ήταν ηγούμενος ο Γαβριήλ, από τον Καπεσοβίτη ζωγράφο Αθανάσιο, γιο του, επίσης, γνωστού Καπεσοβίτη ζωγράφου Ιωάννη, στις 3 Οκτωβρίου του 1779.
Η μονή σήμερα είναι ανδρική και γιορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου με λαμπρό πανηγύρι, στο οποίο συγκεντρώνεται μεγάλος αριθμός προσκυνητών.